Jacek Malczewski to jeden z najbardziej wyrazistych artystów przełomu XIX i XX wieku, którego uważa się za ojca polskiego symbolizmu w malarstwie. Malczewski malował obrazy, których treść myślową przedstawia stosunek artysty do natury, sztuki oraz życia społecznego. Całą twórczość przepełnia duch niepodległościowy, tak przecież istotny w okresie Młodej Polski.
Co warto wiedzieć o Jacku Malczewskim?
Autoportret w jakuckiej czapce, Jacek Malczewski 1907 r.
Malarz pochodził ze starego rodu szlacheckiego, jednak pozbawionego majątków ziemskich. Warto zaznaczyć, że więzy krwi łączyły go z kilkoma znanymi postaciami, w tym z pisarzem Jarosławem Iwaszkiewiczem, poetą Antonim Malczewskim czy kompozytorem Karolem Szymanowskim.
Malczewski był wyjątkowo pracowity i często nawet 12 godzin dziennie przebywał przy sztalugach. Jednocześnie cechowała go niezwykła precyzja i staranność.
To skutkowało licznymi modyfikacjami obrazów nie tylko w zakresie przesuwania postaci czy dodawania kolejnych elementów, ale nawet układu kompozycyjnego.
Chętnie dzielił się swoją ogromną wiedzą z adeptami sztuki malarskiej i co godne podkreślenia, wśród nich znajdowały się również kobiety, dla których drzwi do szkół sztuk pięknych były wówczas zamknięte.
Przypisuje się mu autorstwo niemal 2 tysięcy obrazów, głównie olejnych.
Co najmniej 150 z nich jest autoportretami. Niektórzy krytycy podejrzewają nawet Malczewskiego o narcyzm.
Faktycznie, nawet Chrystus w obrazie „Chrystus w Emaus” ma oblicze malarza. Dziwić się jednak nie można, w końcu autoportret to takie ówczesne selfie. 🙂
Co ciekawe, artysta znalazł się wśród piętnastu osób, które jako pierwsze zostały odznaczone Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Miało to miejsce 13 lipca 1921 roku.
Oprócz niego to wyróżnienie spotkało też innych znanych ówcześnie malarzy: Leona Wyczółkowskiego i Włodzimierza Tetmajera. W gronie tym jest również czołowy pisarz tamtych lat – Władysław Reymont.
Kilka lat później, w roku 1927, Jacek Malczewski dostał inne odznaczenie, czyli Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenie Polski. To jedynie dowodzi, jak bardzo ceniono już wtedy jego twórczość. Jednak i w późniejszym czasie wiele osób nie pozostawało obojętnych wobec jego symbolicznych wizji.
Obrazy Malczewskiego zainspirowały Jacka Kaczmarskiego do skomponowania kilku piosenek, w tym „Zatruta studnia” czy „Wigilia na Syberii”.
Jacek Malczewski a symbolizm
Symbolizm w sztuce wyrastał ze sprzeciwu wobec materialistycznego i racjonalistycznego pojmowania świata.
Intelekt okazał się niewystarczający dla zrozumienia rzeczywistości w pełni. Sama rzeczywistość stanowi natomiast jedynie swoistą zasłonę, za którą skrywa się świat idealny.
W związku z tym, że nie da się go dokładnie opisać, to pozostają symbole. Dwoista natura wszechświata – fizyczna i psychiczna – skłaniała artystów do szukania tego, co tylko intuicyjnie jest wyczuwalne.
Melancholia, Jacek Malczewski 1890-1894 r.
Niewyczerpanym źródłem inspiracji stało się dziedzictwo romantyków. Fascynacja duchowością prowadziła do odnowy religijnej, ale zarazem szukania czegoś więcej w okultyzmie czy ezoteryce.
Trudno się dziwić, że symbolizm zafascynował Jacka Malczewskiego, skoro od najmłodszych lat wsłuchiwał się w dzieła Goethego i Słowackiego recytowane przez swojego ojca. Jednocześnie dojrzewał w Polsce pod zaborami i obserwował smutny widok zsyłanych na Sybir powstańców po upadku Powstania Styczniowego.
Na tym nie koniec, bo artystę urzekł Witold Pruszkowski – malarz baśni ludowych i legend, którego inspirowała szczególnie symbolika zawarta w dziełach mistrzów romantyzmu. Odrealnione sceny nasycone światłem wewnętrznym, postaci rozproszone w sfumato i zawężona mocno paleta barw zafascynowała Malczewskiego na tyle, że sam zaczął podążać artystycznie tym samym torem. Jednak jego wizje są zdecydowanie bardziej dosłowne, widać kult cielesności, a wzrok czasami drażni ostry dysonans barwny.
Oglądanie, a w zasadzie zrozumienie, obrazów Malczewskiego kojarzy się nieco z pracą rozwiązującego skomplikowane zagadki detektywa. Trudno się odnaleźć w gąszczu wielu tropów, ukrytych znaczeń i symboli. Nawet teoretycznie zwykły portret lub autoportret często skrywa dodatkową treść. Dlatego obrazom Malczewskiego trzeba się dobrze przyjrzeć i nie skupiać uwagi wyłącznie na tym, co od razu rzuca się w oczy.
W jego obrazach widać dualistyczny świat walczących o niepodległość bohaterów z jakże alegorycznym przekazem treści patriotycznych. Jednocześnie ten świat przemieszany jest z postaciami mitologicznymi i biblijnymi. W tle natomiast widnieje rodzimy pejzaż i piękno natury.
Tak właśnie dochodzi do powstania obrazu, o którym mówi się, że jest manifestem polskiego symbolizmu. Chodzi o dzieło ” Melancholia. Prolog. Widzenie (Wiek ostatni w Polsce)” namalowane w latach 1890-1894. Symbolizm pozwalał artyście podejmować wątki patriotyczne i niepodległościowe bez ryzyka narażenia się na cenzurę.
Warto dodać, że Jacek Malczewski niechętnie odpowiadał na pytania dotyczące znaczenia jego obrazów. Najczęściej odsyłał wtedy do lwowskiego historyka sztuki Jana Bołoz-Atoniewicza, który zorganizował pierwszą wystawę indywidualną jego prac.
Krótka biografia Jacka Malczewskiego
Malarz przyszedł na świat 14 lipca 1854 roku w Radomiu, gdzie przebywał przez pierwsze trzynaście lat swojego życia. Potem trafił na cztery lata do majątku swojego wuja Feliksa Karczewskiego, a tam jego nauczycielem został ceniony wówczas publicysta i powieściopisarz Adolf Dygasiński.
Trzeba przyznać, że Jacek Malczewski miał szczęście do dobrych mentorów. Po przeprowadzce do Krakowa tylko przez jakiś czas uczył się gimnazjum. Równocześnie był wolnym słuchaczem Szkoły Sztuk Pięknych i tam jego talent dostrzegł Jan Matejko.
Ten wybitny malarz namówił młodego Malczewskiego do opuszczenia gimnazjum i rozpoczęcia studiów właśnie w SSP. Później jeszcze kształcił się w Paryżu, zwiedził m.in. Włochy, Lwów, Podole, a razem z Karolem Lanckorońskim wziął nawet udział w wyprawie archeologicznej do Azji Mniejszej.
Geniusz, Jacek Malczewski 1914 r.
Cały czas oczywiście malował i tematyka jego obrazów często kształtowała się pod wpływem określonych wydarzeń. Tak było ze śmiercią ojca w 1884 roku – to od tego okresu widać w jego dziełach powracający motyw śmierci.
Trzy lata później ożenił się z Marią Gralewską, z którą miał dwoje dzieci. Warto dodać, że jego syn Rafał również został malarzem. Ważnym okresem w życiu Malczewskiego były lata 1894-1897. Właśnie wtedy pojawiają się pierwsze jego obrazy symbolistyczne. Warto podkreślić, że artysta piastował stanowisko profesora w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, a 1912 roku został nawet rektorem ASP. Po 1918 roku organizował wiele wystaw swoich prac w miastach odrodzonej po latach niewoli Polski.
Pod koniec życia zaczął stopniowo tracić wzrok. Zmarł 8 października 1929 roku w Krakowie i tam został pochowany w Krypcie Zasłużonych na Skałce. Co ciekawe, ostatnim życzeniem Malczewskiego było, aby ubrać go we franciszkański habit tercjarski i tak też się stało.
Obrazy i interpretacje
Błędne Koło, Jacek Malczewski 1895-1897 r.
Jacek Malczewski malował dużo, a jego obrazy można znaleźć w wielu polskich muzeach i galeriach sztuki. Pokaźna część jego dorobku jest również w Galerii Sztuki we Lwowie.
W początkowym okresie twórczym artysta malował kompozycje zainspirowane folklorem wsi Jednocześnie tworzył portrety stanowiące niejako kronikę życia rodzinnego.
Lata 90. XIX wieku to rozkwit symbolizmu. Trudno omówić choć niewielką część z jego bogatego dorobku, ale przyjrzyjmy się chociaż kilku jego najbardziej znanym obrazom.
O jednym z nich była już mowa. ,Melancholia” to kłębowisko postaci alegorycznych, wśród których wyróżniają się uzbrojeni w kosy powstańcy.
Wszyscy zdają się wydobywać z płótna malowanego przez artystę, którego widać z prawej strony obrazu. Jednocześnie wzrok przykuwa tajemnicza postać tytułowej Melancholii siedzącej w oknie, która ma przedstawiać stan umysłu i ducha polskiego narodu po utracie niepodległości.
Obraz jest bardzo wieloznaczny, ponieważ wątek martyrologii narodowej przeplata się z onirycznym duchem kreacji artystycznej oraz skomplikowanymi kolejami ludzkiej egzystencji. Kompozycja jest dualistyczna, jak świat widziany oczami symbolisty.
Zatruta studnia, Jacek Malczewski
Podobny motyw korowodu barwnych postaci widać w innym dziele mistrza. „Błędne koło” z 1897 roku wyjątkowo mocno może się kojarzyć z symboliką narodu polskiego, jaką zastosował Stanisław Wyspiański w „Weselu”.
Jednak Malczewski skupia się raczej na dualizmie artysty zawieszonego pomiędzy dotychczasowymi kanonami sztuki a szukaniem nowych form. Stąd postać zamyślonego malarza na drabinie z pędzlem w ręku i dwoistość świata ukazana w różnych odcieniach barw – zmysłowa, jasna z lewej strony i ciemna pełna lęków z prawej strony.
To zatem wizja twórczych zmagań i pytanie o rolę artysty, ale jednocześnie obraz zakutego w kajdany niewoli narodu.
Jacek Malczewski często sięgał też po motyw śmierci, co szczególnie widać w pracach cyklu „Thanatos” oraz obrazie „Śmierć”. W każdym z nich pojawia się postać młodej kobiety z kosą w ręku. Co ciekawe w jednej kompozycji z cyklu „Thanatos” w tle widać miejsce śmierci ojca artysty, a w drugim dom, w którym zmarła jego matka.
Warto jeszcze wspomnieć o obrazach zainspirowanych ludowymi legendami, wśród których wyróżnia się cykl „Bajki” i „Zatruta studnia”. To metaforyczne przedstawienie ludzkiej wędrówki przez życie z motywem studni symbolizującej zarówno ludzkie dążenia w wymiarze egzystencjalnym, jak i narodowowyzwoleńczym.